Nhìn vào đóng góp của các nhân tố vào tăng trưởng, có thể thấy tăng trưởng Việt Nam thời gian qua phụ thuộc chủ yếu vào tiêu dùng và đầu tư. Xu thế này dự báo sẽ còn duy trì do nguồn vốn nước ngoài tiếp tục được đầu tư và nhu cầu tiêu dùng của thị trường trong nước gia tăng mạnh.

Đầu tư của Việt Nam trong thời gian qua tuy đạt được nhiều thành tích nhưng cũng còn tồn tại nhiều vấn đề như tình trạng quy hoạch treo, tốc độ giải ngân nguồn vốn còn thấp, nhiều công trình xây dựng dở dang kéo dài, … làm giảm chất lượng và hiệu quả đầu tư. Tăng trưởng Việt Nam phụ thuộc nhiều vào đầu tư. Hiệu quả đầu tư thấp sẽ làm giảm chất lượng tăng trưởng.

Một yếu tố đánh giá chất lượng tăng trưởng khác là khả năng cạnh tranh của một quốc gia. Trong Báo cáo về năng lực cạnh tranh toàn cầu 2007-2008 của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF), vị trí Việt Nam tiếp tục tụt hạng, đứng thứ 68/131 quốc gia về năng lực cạnh tranh toàn cầu (so với 77/125 quốc gia trong báo cáo cùng kỳ 2006-2007). Trong nền kinh tế thế giới mở cửa, cạnh tranh và hội nhập ngày sâu rộng, khả năng cạnh tranh và vị thế trong hệ thống cạnh tranh có một ý nghĩa sống còn. Không đạt được mục tiêu này nền kinh tế không thể có cơ may phát triển, thoát khỏi tình trạng tụt hậu.

Chỉ số năng lực cạnh tranh quốc gia của WEF được xác định bởi 12 yếu tố. Đó là thể chế, chính sách, các yếu tố ảnh hưởng đến năng suất lao động, cơ sở hạ tầng, chính sách kinh tế vĩ mô, y tế và giáo dục ban đầu, giáo dục và đào tạo, hiệu quả của thị trường hàng hóa, hiệu quả của thị trường lao động, trình độ tinh xảo của thị trường tài chính, khả năng sẵn sàng về công nghệ, quy mô thị trường, trình độ tinh xảo của kinh doanh và khả năng sáng chế. Tuy chưa phải là quy chuẩn để xác định chất lượng tăng trưởng của một quốc gia, chỉ số này cũng cho ta đánh giá sơ bộ nhất về chất lượng tăng trưởng của quốc gia. Việc liên tục tụt hạng trong bảng xếp hạng của WEF, trong lúc tốc độ tăng trưởng và khối lượng đầu tư tăng là một cảnh báo về chất lượng tăng trưởng chưa cao của nền kinh tế Việt Nam.

2. Lạm phát tăng cao

Mười một tháng đầu năm 2007, chỉ số giá tiêu dùng đã bị đẩy lên mức rất cao, 9,45%. Tính chung 11 tháng năm nay, giá tiêu dùng đã tăng cao gấp trên 1,5 lần tốc độ tăng giá 6% của cùng kỳ năm trước và cao nhất so với tốc độ tăng của cùng kỳ trong 11 năm trước đó (tính từ năm 1996). Với mức tăng này, chắc chắn CPI năm 2007 sẽ cao hơn mức tăng trường kinh tế, không hoàn thành được mục tiêu khống chế lạm phát dưới mức tăng trưởng kinh tế như Quốc hội đề ra.

Điều đáng lưu ý là mức lạm phát năm 2007 của Việt Nam lại tăng cao sau khi đã được khống chế thành công năm 2006, và mức lạm phát trung bình của Việt Nam (5 năm gần đây là khoảng 7%) cao hơn mức lạm phát trung bình của các nước đang phát triển (3,4% năm 2005 và 3,3% năm 2006, theo ADB).

Mức lạm phát cao làm ảnh hưởng không nhỏ đến thành tích tăng trưởng và những thành tựu về xoá đói giảm nghèo của Việt Nam. Nguyên nhân chính khiến lạm phát tăng cao trong năm 2007 là:

Thứ nhất, tình trạng thiên tai liên tiếp, dịch bệnh gia súc, gia cầm diễn biến phức tạp và liên tục tái phát khiến lượng hàng hóa phục vụ nhu cầu thiết yếu của người dân bị hạn chế, đẩy giá tăng cao.

Thứ hai, giá cả cả hàng hóa đầu vào thế giới tăng mạnh, đặc biệt là giá nguyên liệu đầu vào như xăng dầu, phôi thép, than đá. Tốc độ tăng trưởng kinh tế cao làm tăng khối lượng nhập khẩu các loại đầu vào cơ bản. Việc tăng mạnh xuất khẩu than và cà phê khi giá hai mặt hàng xuất khẩu này tăng cao cũng gây hiệu ứng tăng giá trong nước.

Trong thời gian qua, giá nguyên liệu thế giới luôn ở trong thời kỳ sốt nóng. Chỉ số giá nguyên liệu thế giới tăng liên tục. Năm 2003 là 119.7 điểm (năm 1995=100), năm 2004 là 151,5 điểm (tăng 26,57%); năm 2005 là 195,7 điểm (tăng 29,17%), năm 2006 là 255,9 điểm. Khi giá nguyên liệu thế giới trong thời kỳ bình ổn (2001-2003),, hệ số giữa lạm phát và tăng trưởng nước ta chỉ khoảng 0,37 lần. Nhưng trong 3 năm nguyên liệu thế giới bất ổn (2004-2006) chỉ số tương ứng của Việt Nam đã tăng vọt lên mức 1,0. Nền kinh tế Việt Nam có độ mở lớn (tỷ trọng xuất khẩu trên GDP là khoảng 67%), nên càng chịu nhiều hơn ảnh hưởng của biến động giá thế giới. Trong tổng số tăng 27,39% kim ngạch nhập khẩu 13 loại nguyên vật liệu chủ yếu 10 tháng đầu năm 2007, tăng về giá chiếm 15,16%. Như vậy, việc tăng giá nguyên vật liệu thế giới làm khuyếch đại tới 61,22% trong tổng mức tăng bùng nổ nhập khẩu của Việt Nam. Nên việc giá tiêu dùng của nước ta tăng vọt là điều dễ hiểu.

Thứ ba, việc Ngân hàng Nhà nước mua trên 12 tỷ USD để tăng dự trữ ngoại tệ trong năm 2007 (9 tỷ trong 6 tháng đầu năm và khoảng 3-4 tỷ trong 6 tháng cuối năm) đồng nghĩa với việc “bơm” vào thị trường khoảng hơn 200.000 tỷ đồng Việt Nam (16% GDP). Điều này tạo ra sức “cầu kéo” rất mạnh đối với giá cả.

Trong những tháng cuối năm, để khống chế lạm phát giữ được mức thấp hơn so với tăng trưởng, chính phủ đã đề ra hàng loạt biện pháp nhằm kiềm chế sự leo thang của giá cả nhưng hầu như chưa đạt được kết qủa như mong đợi. Từ thực tế này có thể rút ra một số nhận định với nền kinh tế Việt Nam.

Thứ nhất, sức cạnh tranh của nền kinh tế Việt Nam còn quá yếu. Bằng chứng, cùng chịu chung áp lực biến động giá trên thị trường thế giới, tương ứng với mức tăng chỉ số giá tiêu dùng 6,19% ở Việt Nam, nhưng chỉ số giá tiêu dùng các nước trong khu vực tăng không đáng kể: Thái Lan 1,7%, Malayxia 2,2%, Indonexia 1,8%, Trung Quốc 2,9%. Điều này đồng nghĩa với việc khả năng cạnh tranh của ta kém xa các nước láng giềng.

Thứ hai, tính năng động của nền kinh tế Việt Nam chưa cao. Điều này biểu hiện ở phản ứng thiếu nhạy bén và kém hiệu quả của các chủ thể kinh tế cơ bản. Ngân hàng Nhà nước, cơ quan có vai trò chính trong việc kiểm soát lạm phát, khi có mức ngoại tệ gia tăng đột biến do lượng đầu tư nước ngoài lại chỉ biết gia tăng mức mua ngoại tệ để dự trữ. Hay phản ứng của các doanh nghiệp trước áp lực lạm phát, chỉ là tăng giá bán, hay thực hiện tiết kiệm mà ít doanh nghiệp phản ứng với lạm phát thông qua việc nâng cao hiệu quả sản xuất bằng cách tái cấu trúc tổ chức, đầu tư đổi mới công nghệ hoặc cải tổ qui trình quản lý.

Thứ ba, đây cũng là một lời nhắc nhở nữa về việc xem xét lại mô hình tăng trưởng kinh tế. Xuất khẩu đóng vai trò quan trọng tăng trưởng (kim ngạch xuất khẩu chiếm đến trên 67% GDP). Tất cả ưu tiên cho xuất khẩu từ xây dựng cơ sở hạ tầng đến chính sách tỷ giá. Hiện tại đồng Việt Nam đang mất giá so với đồng đôla Mỹ. Trên thế giới, đồng đôla Mỹ lại đang mất giá so với những đồng ngoại tệ mạnh khác. Giữ được tỷ giá đồng Việt Nam thấp, xuất khẩu sẽ có lợi, nhưng như vậy sẽ gây áp lực nặng nề lên khu vực nhập khẩu. Trong khi đó, chúng ta đang nhập siêu, chủ yếu là nguyên nhiên liệu để phục vụ sản xuất. Vì thế, giá cả tăng là điều tất nhiên và gánh nặng tăng giá sẽ đổ cả lên người tiêu dùng. Nếu tình trạng này kéo dài, đời sống người dân, đặc biệt là người nghèo và thu nhập thấp, sẽ khó khăn hơn.

3. Nhập siêu tăng mạnh

Mười tháng đầu năm 2007, giá trị nhập siêu của Việt Nam là 8,6 tỷ USD, tăng hơn 30% so với cùng kỳ 2006, gần bằng con số dự kiến cho cả năm 2007 (9 tỷ USD). Hàng hóa nhập khẩu chủ yếu vẫn là các sản phẩm công nghiệp, đặc biệt là nhóm hàng máy móc, thiết bị, phụ tùng, nguyên, nhiên liệu phục vụ cho sản xuất. Dẫn đầu về tăng tốc nhập khẩu là ôtô nguyên chiếc và linh kiện ôtô (mức tăng tương ứng là 116% và 73%). Tiếp theo là thép thành phẩm (tăng 63%) và máy móc, thiết bị phụ tùng (tăng 57%).

Xem xét số liệu thống kê xuất nhập khẩu, có thể thấy tình trạng gia tăng nhập siêu của Việt Nam năm 2007 bắt nguồn từ những nguyên nhân chính sau:

Thứ nhất, các điều kiện thương mại trở nên thuận lợi. Việc giảm thuế quan theo cam kết với WTO, cùng với việc thúc đẩy các hoạt động thương mại và đầu tư trong nước đã tạo cho xuất nhập khẩu những điều kiện tốt để tăng trưởng. Những tháng đầu năm 2007, nhiều mặt hàng chủ lực xuất khẩu Việt Nam như dầu thô, gạo... sụt giảm khiến cán cân xuất nhập khẩu mất cân đối. Yếu tố này đã được cải thiện trong những tháng cuối năm, nhưng nhập khẩu trong ngắn hạn vẫn tiếp tục tăng do việc hạ giá một số hàng theo chủ trương chống tăng giá. Tốc độ tăng trưởng xuất khẩu chậm hơn so với mong đợi cùng với tốc độ nhập khẩu tăng cao (23,3% so với 30,3%, tính đến hết tháng 9/2007) là nguyên nhân tình trạng nhập siêu 2007 trở nên tăng đột biến.

Thứ hai, do nhu cầu trong nước về hàng hoá nhập khẩu tăng cao nhằm phục vụ đáp ứng yêu cầu tăng năng lực sản xuất, tăng cường và nâng cao sức cạnh tranh của các doanh nghiệp. Nhiều dự án công nghiệp lớn đã được triển khai trong những tháng đầu năm như dự án công nghiệp tổ hợp quặng sắt, quặng boxít, dự án lọc dầu Dung Quất, tổ hợp khí điện đạm Cà Mau… nên nhu cầu nhập máy móc thiết bị phục vụ cho sản xuất rất lớn. Ngoài ra, do các nhóm hàng nhập khẩu chủ lực của Việt nam lại phụ thuộc nhiều vào nguyên liệu nhập khẩu nên để tăng được kim ngạch nhập khẩu, mức nhập siêu tăng.

Tuy nhiên, từ thực tế này cũng cần thấy rằng: (i) Sức cạnh tranh của các mặt hàng nội địa còn kém. Kim ngạch nhập khẩu một số mặt hàng trong nước đã sản xuất được nhưng vẫn có tốc độ tăng lớn (linh kiện và phụ tùng xe gắn máy, thép thành phẩm, thức ăn gia súc và nguyên liệu, ..); (ii) Cơ cấu công nghiệp Việt Nam còn nặng về gia công (70% hàng nhập là nguyên liệu tái xuất khẩu và phục vụ sản xuất trong nước); (iii) Các ngành công nghiệp phụ trợ hỗ trợ xuất khẩu hầu như chưa phát triển làm hiệu quả xuất khẩu giảm sút phải phụ thuộc vào các trung gian xuất khẩu.

Thứ ba, giá cả hàng hóa thế giới tăng (chiếm 20% lượng tăng nhập khẩu). Con số tăng kim ngạch nhập khẩu do giá tăng có thể nhận thấy rõ trong một số nhóm hàng như phôi thép tăng 26,7%, sữa tăng 20,6%, thức ăn gia súc và nguyên liệu tăng 57,5%. Giá thế giới chưa có dấu hiệu dừng lại, do đó có thể sẽ tiếp tục tác động xấu đến kim ngạch nhập khẩu, trong khi nhu cầu nhập khẩu cuối năm tiếp tục tăng.

Với những phân tích này, có thể thấy mức nhập siêu năm 2007 sẽ cao và tình trạng này cũng sẽ kéo dài thêm một vài năm nữa. Trong các nguyên nhân dẫn đến tăng bùng nổ nhập khẩu và nhập siêu cũng có những tác nhân tích cực nhưng bên cạnh đó việc tìm kiếm các giải pháp tăng cường xuất khẩu nhằm kiếm soát và kiềm chế nhập siêu sẽ trở thành một vấn đề trọng tâm trong vài năm tới.

4. Chậm chạp trong giải ngân và thực hiện các nguồn vốn đầu tư

Trong 10 tháng đầu năm 2007, việc giải ngân nguồn vốn đầu tư diễn ra khá chậm ở hầu hết các Bộ, ngành, địa phương. Theo số liệu của Bộ Kế hoạch và Đầu tư, thực hiện vốn đầu tư phát triển từ nguồn ngân sách Nhà nước 10 tháng đạt 76,9 nghìn tỷ đồng, bằng 80,3% kế hoạch năm, trong đó Trung ương quản lý 27,42 nghìn tỷ đồng; địa phương quản lý 49,48 nghìn tỷ đồng, tương ứng với 77,5% và 82,4% kế hoạch năm, thấp hơn tiến độ thực hiện giải ngân vốn ngân sách so với cùng kỳ năm ngoái (con số tương ứng của năm 2006 là 89,6%, 88,5% và 90,1%).

Việc thực hiện vốn tín dụng đầu tư và vốn trái phiếu chính phủ cũng đạt thấp. Trong 9 tháng đầu năm, việc giải ngân vốn tín dụng mới đạt 52,4% kế hoạch năm. Trong 8 tháng đầu năm, việc thực hiện vốn trái phiếu chỉnh phủ cũng mới chỉ đạt 20,6% kế hoạch năm. Việc giải ngân trong xây dựng cơ bản (XDCB) chậm, nhất là vốn trái phiếu chính phủ, vừa gây lãng phí về vốn, về thời gian, về cơ hội đầu tư, vừa làm tăng số chi chuyển nguồn sang năm sau, trong khi ngân sách Nhà nước phải trả lãi cho các khoản đi vay và số lãi ngày một gia tăng.

Những nguyên nhân chủ quan dẫn đến chậm tiến độ thực hiện và giải ngân nguồn vốn ngân sách Nhà nước là còn có sự chồng chéo, không thống nhất, chưa kịp thời; chỉ đạo điều hành của một số Bộ, ngành, địa phương, doanh nghiệp thiếu quyết liệt. Công tác quản lý, thực hiện dự án còn nhiều hạn chế, nhất là năng lực tư vấn, lập dự án tư vấn thiết kế còn yếu; công tác giải phóng mặt bằng chậm. Các nguyên nhân khách quan dẫn đến việc chậm chễ trong thực hiện nhiều dự án đầu tư xây dựng là giá cả nguyên vật liệu tăng mạnh thời gian qua trong lúc các cơ quan chức năng lại chưa đưa ra được phương án giải quyết thống nhất, khiến nhiều nhà thầu không muốn tiếp tục dự án ngay để tránh thua lỗ.

Vốn nước ngoài huy động đạt cao nhưng chưa tương xứng với tiềm năng và cơ hội hiện có. Tăng trưởng FDI trung bình của Việt Nam trong 5 năm gần đây tăng tương đối đều và đạt cao, nhưng tốc độ tăng trung bình chỉ khoảng 40% (so với mức 60% của Trung Quốc). Theo Báo cáo của UNCTAD tại APEC CEO Summit 2006, trong 18% lượng FDI của thế giới đầu tư vào Đông Bắc Á và Đông Nam Á, lượng FDI vào Việt Nam còn rất khiêm tốn (khoảng 2 tỷ USD vốn thực hiện) so với các nước trong khu vực. Con số tương ứng của Trung Quốc là 72 tỷ USD, Hồng Kông 36 tỷ USD, Xingapo 20 tỷ USD, Indonexia 5 tỷ USD, Thái Lan và Malayxia cùng đạt 4 tỷ USD. Trong 81 quốc gia và vùng lãnh thổ đầu tư vào Việt Nam, chỉ có 10 quốc gia có số vốn thực hiện trên 1 tỷ USD. Tuy toàn bộ các địa phương đều đã thu hút được FDI, nhưng chỉ có 6 trong số đó đạt được số vốn thực hiện trên 1 tỷ USD.

5. Vấn đề tồn tại sau một năm gia nhập WTO

Năm 2007 là năm đầu tiên Việt Nam là thành viên chính thức của WTO. Nền kinh tế Việt Nam hội nhập một bước sâu hơn vào nền kinh tế thế giới. Mức độ toàn cầu hóa của nước ta được đánh giá bằng việc lần đầu tiên Việt Nam được xếp hạng trong Bảng xếp hạng chỉ số toàn cầu hoá 2007 do Tập đoàn Tư vấn AT Kearney và Tạp chí Chính sách Đối ngoại tiến hành hàng năm. Mức độ toàn cầu hóa của quốc gia được đánh giá dựa trên 4 nhóm tiêu chí: kinh tế, nhân lực, công nghệ và chính trị.

Tuy Việt Nam mới được xếp hạng thấp 48/72 quốc gia và vùng lãnh thổ so với thứ hạng tương ứng của các nước láng giềng (Xingapo xếp thứ 1, Hồng Kông xếp thứ 2, Malayxia và Philippin tương ứng hạng 23 và 28), nhưng việc có mặt trong bảng xếp hạng tổng hợp và uy tín nhất về mức độ toàn cầu hóa cho thấy bước tiến trong vị thế toàn cầu của Việt Nam. Tuy vậy, cũng còn nhiều vấn đề nảy sinh sau một năm Việt Nam gia nhập WTO như nêu dưới đây.

(i) Xuất khẩu tăng song chưa được cao như mong đợi

Gia nhập WTO, đồng nghĩa với việc bãi bỏ các hàng rào thuế quan, thương mại quốc tế được hy vọng sẽ phát triển vượt bậc. Tuy vậy, trong khi tốc độ tăng trưởng nhập khẩu tăng vọt, thì mức tăng xuất khẩu lại không được như mong đợi. Tuy mức tăng xuất khẩu tuyệt đối của năm 2007 đạt tương đối cao (gần 9 tỷ USD), cao nhất từ năm 2000 đến nay, nhưng tốc độ tăng tương đối so với cùng kỳ năm trước chỉ đạt 20,5%, không bằng tốc độ tăng xuất khẩu tương ứng năm 2006 và kém xa tốc độ tăng tương đối của năm cao nhất giai đoạn 2000-2007 là năm 2004 với 31,4% .

Sau hàng loạt thành công về kinh tế đối ngoại năm 2006, đặc biệt là việc chính thức trở thành thành viên của WTO, mức tăng xuất khẩu chưa thực sự nổi bật làm tăng nhập siêu, giảm hiệu quả xuất khẩu và ảnh hưởng đến tốc độ tăng trưởng chung.

(ii) Môi trường kinh doanh được cải thiện nhưng cũng còn nhiều tồn tại

Chính phủ Việt Nam đã có nhiều nỗ lực cải thiện môi trường đầu tư thể hiện bằng việc ban hành những luật mới minh bạch hoá môi trường đầu tư, kinh doanh (Luật doanh nghiệp mới, Luật Chứng khoán …), tạo điều kiện mở rộng kinh doanh (Bộ Luật Dân sự 2005 và Nghị định 163/2006 về việc mở rộng phạm vi tài sản có sử dụng để thế chấp …), tạo ra những cơ chế phân cấp rõ ràng, đẩy nhanh quá trình cải cách hành chính… Những nỗ lực này đã cải thiện được môi trường đầu tư, lượng vốn đầu tư nước ngoài gia tăng kể cả trên lĩnh vực giải ngân và thu hút vốn. Việt Nam đã trở thành một trong những điểm thu hút vốn hấp dẫn nhất trong khu vực và trên thế giới. Mức độ thân thiện của nền kinh tế Việt Nam đã được cải thiện trong mắt các nhà đầu tư nước ngoài (xếp hạng 104/175 quốc gia, theo Báo cáo “Môi trường kinh doanh 2008” do WB và IFC). Tuy vậy, khoảng cách về môi trường kinh doanh Việt Nam so với các nước trong khu vực còn khá lớn (vị trí tương ứng của các nước cùng khu vực tương ứng trong bảng xếp hạng của Báo cáo của WB và IFC là Xingapo là thứ nhất, Thái Lan 15, Malayxia 24).

Bên cạnh các lĩnh vực được cải thiện, nhiều lĩnh vực trong Báo cáo của WB và IFC về môi trường kinh doanh của Việt Nam bị đánh tụt hạng. Đó là lĩnh vực bảo vệ nhà đầu tư, giải thể doanh nghiệp và đóng thuế. Trong đánh giá “Cảm nhận tham nhũng” năm 2007 do Tổ chức Minh bạch Quốc tế (TI) công bố, tuy điểm giữ nguyên ở mức 2,6 /10 điểm tối đa, nhưng vị trí của Việt Nam đã tụt từ hạng 111 vào năm 2006 xuống hạng 123 trong năm nay (xem Đồ thị I.5).

Kết quả trên cho thấy Việt Nam còn kém thành công so với các nước khác để “nâng điểm” trong mắt của cộng đồng quốc tế bất chấp những nỗ lực chống tham nhũng và lãng phí được phát động mạnh mẽ trong vài năm qua.

(iii) Cơ sở hạ tầng kém, chất lượng nguồn nhân lực chưa bảo đảm

Để thu hút đầu tư và phát triển kinh tế, việc đảm bảo năng lượng và hệ thống hạ tầng đồng bộ là một trong những điều kiện quan trọng và cấp thiết. Theo ước tính của ADB, để đáp ứng được nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội đến năm 2010, sản lượng điện Việt Nam sẽ phải tăng gấp đôi công suất hiện tại (đạt 26.000 MW). Tuy nhiên, trong tình trạng hạn hán ngày càng gay gắt, ngành năng lượng còn thiếu cạnh tranh thì việc đầu tư tăng sản lượng điện của Việt Nam sẽ còn gặp nhiều khó khăn. Các hạ tầng khác của Việt Nam cũng thiếu đồng bộ. Hệ thống cảng biển Việt Nam chỉ đủ sức tiếp nhận những tầu có trọng tải thấp. Ngành vận tải biển của Việt Nam kém phát triển mặc dù có điều kiện địa lý thuận lợi. Việt Nam chỉ là trạm trung chuyển hàng hóa sang Xingapo hoặc Hồng Kông. Điều này làm tăng chi phí và thời gian vận chuyển.

Chất lượng nguồn nhân lực Việt Nam không được đánh giá cao ngay cả trong phạm vi các nước cùng khu vực. Tỷ lệ lao động được đào tạo của Việt Nam tuy vẫn tăng đều qua các năm qua nhưng đến nay vẫn chỉ đạt dưới 30% (so với tỷ lệ tương ứng trung bình của các nước trong khu vực là 50%). Tỷ lệ tăng đào tạo lao động có bằng cấp (khoảng 7,3%/năm) còn thấp và chưa tương ứng với nhu cầu lao động có đào tạo cho phát triển kinh tế (Theo M. Harbison, trong một chu kỳ dài, tỷ lệ tăng đào tạo lao động gấp 2 đến 3 lần tốc độ tăng của GDP). Năng suất lao động Việt Nam thấp, đóng góp của yếu tố này vào tăng trưởng kinh tế còn hạn chế, khoảng 20% (ước tính của nhóm nghiên cứu) vào tăng trưởng GDP (so với con số tương ứng của Thái Lan là 35%, Philipin 41%, Indonexia 43% …).

Trở thành thành viên WTO đồng nghĩa với việc quốc tế hoá các loại thị trường, trong đó có thị trường lao động. Nếu không được cải thiện, chất lượng nguồn nhân lực thấp sẽ làm lao động Việt Nam mất thế cạnh tranh, chịu lép vế và phải nhường lại các vị trí có thu nhập cao cho người nước ngoài. Ví dụ, tại Nhà máy Xi măng Nghi Sơn (Thanh Hoá), những vị trí chủ chốt đều do người Nhật nắm giữ vì họ không thể tìm được người bản xứ có khả năng đáp ứng các yêu cầu đưa ra. Quỹ lương của 20 người Nhật làm việc ở đây bằng tổng quỹ lương của gần 2.000 người Việt cùng làm

Chất lượng lao động không đảm bảo làm cho lao động Việt Nam mất đi những cơ hội việc làm tốt, đặt gánh nặng giải quyết việc làm lên các cơ quan chức năng, buộc người lao động phải chấp nhận mức tiền công thấp và nhường lợi thế cho chủ sử dụng lao động. Khi thị trường lao động Việt Nam hội nhập vào thị trường lao động quốc tế, chất lượng nguồn nhân lực thấp làm sẽ làm lao động Việt Nam mất đi thế cạnh tranh. Điều này không những làm lao động Việt Nam mất thị trường xuất khẩu lao động mà còn sẽ buộc phải chấp nhận nhập khẩu lao động quốc tế do lao động trong nước không đáp ứng được nhu cầu.

Áp lực hội nhập lớn nhưng cơ hội mang lại cho Việt Nam cũng không nhỏ. Nhưng nếu chúng ta không tự đổi mới nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, duy trì được các cam kết với các nhà đầu tư đẩy mạnh việc cải cách hành chính, đầu tư đồng bộ cho cơ sở hạ tầng, đồng thời thực hiện đúng các cam kết từ WTO cũng như các hiệp định song phương và đa phương trong hội nhập thì sẽ khó có thể níu chân các nhà đầu tư. Đây là thách thức lớn đang đặt ra cho Việt Nam trong giai đoạn hậu WTO.

Trung tâm Thông tin và Dự báo Kinh tế - xã hội Quốc gia