|
Trăm năm lam lũ với càphê
Cây càphê đã có mặt tại Việt Nam hơn 100 nay với bao nhiêu thăng trầm. Sản lượng thì lớn nhưng giá trị của hạt càphê Việt được xếp chót bảng.
Sử sách còn ghi lại, cây càphê được đưa vào Việt Nam từ năm 1857 nhưng đến năm 1888 được nhập để trồng chính thức. Những năm đầu thế kỷ 20, người Pháp mở rộng thành các đồn điền càphê, bắt đầu ở vùng Phủ Quỳ (Nghệ An), Quảng Bình, Quảng Trị, sau đó mới đến vùng Buôn Ma Thuột, Lâm Đồng, Pleiku… Sự dịch chuyển của cây càphê theo hướng “Nam tiến” là trải nghiệm của những người Pháp muốn tìm mảnh đất phù hợp cho cây càphê. Cuối cùng, Tây Nguyên là địa bàn dừng chân cuối cùng của cây càphê cho đến tận ngày hôm nay.
Diện tích tăng, giá trị giảm
TS Lê Ngọc Báu, viện trưởng viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp Tây Nguyên cho biết, sở dĩ có sự dịch chuyển về mặt địa lý vì giống càphê đầu tiên được người Pháp đưa vào Việt Nam là Arabica (tên Việt là càphê sẻ) có giá trị về chất lượng, chịu được hạn (kỹ thuật trồng ngày xưa là không tưới nước)... Nhưng khi trồng ở vùng trung du, dòng càphê Arabica cho năng suất thấp, nhiễm bệnh gỉ sắt dẫn đến chết hàng loạt. Từ đó cây càphê mới được dời lên Tây Nguyên theo lộ trình khai thác thuộc địa. Nhưng chẳng được bao lâu, cây càphê Arabica ở Tây Nguyên cũng bị nhiễm bệnh. Các chủ đồn điền người Pháp từ từ thay thế Arabica bằng các dòng càphê chịu hạn, kháng bệnh tốt hơn, như: Rosbuta và Cherry (quen gọi là càphê mít).
Theo tài liệu mà ông Võ Viết Khương, cán bộ huyện Krông Păk (Dăk Lăk) có được, Cada (Compagnie Argicole D’Asie – công ty nông nghiệp Á châu) là đồn điền càphê đầu tiên trên vùng Tây Nguyên. Đồn điền này chạy dọc theo Quốc lộ 26 (từ Buôn Ma Thuột đi Nha Trang), từ Km18 đến Km47 với diện tích là 2.000ha, trong đó hơn 1.000 ha trồng càphê, còn lại trồng trà và xây dựng nhà ở, xưởng sơ chế càphê... Từ mô hình Cada, những đồn điền càphê ngày càng phát triển mạnh ở Dăk Lăk, sang Lâm Đồng, rồi đến Pleiku. Ông Ngô Tấn Giác, một “lão làng” về càphê cho biết, những năm đầu thế kỷ 20, ở Pleiku cũng có một đồn điền càphê lớn ở vùng Bàu Cạn nhưng sau đó nhường cho cây trà phát triển. Sau này, khoảng năm 1955, khi xây dựng các khu dinh điền ở Pleiku, chính quyền Ngô Đình Diệm có trồng càphê mít, chịu hạn tốt, năng suất cao nhưng vì có vị chua nên người tiêu dùng trong nước không chuộng. Sau 1975, giống càphê này coi như tuyệt chủng vì không hợp “gu”, chiếm nhiều đất.
Theo những tư liệu còn lưu, năm 1961, Việt Nam có khoảng 21.200ha càphê, chủ yếu là càphê Robusta. Diện tích càphê tăng đột biến bắt đầu từ năm 1990 khi giá càphê bất ngờ tăng mạnh, đỉnh điểm “20 kg càphê sắm được một chỉ vàng”. Nếu năm 1995, Việt Nam chỉ có 110.000 ha, chỉ trong vòng 5 năm, năm 2000, diện tích càphê đã tăng lên 490.000ha. Theo số liệu của bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn, năm 2013, diện tích càphê Việt Nam khoảng 600.000ha với năng suất dự đoán khoảng 2,32 tấn nhân/ ha. Robusta vẫn là giống càphê chủ lực: 560.000ha, còn Arabica ước chừng 40.000ha được trồng ở Lâm Đồng, Dăk Nông...
Khi diện tích càphê tăng, nhiều loại cây công nghiệp ngắn ngày không còn đất sống, những cánh rừng bị tàn phá... Dù có nhiều cảnh báo từ các nhà khoa học, các tổ chức bảo vệ môi trường trong và ngoài nước về việc tăng trưởng nóng diện tích càphê nhưng chính quyền cũng bất lực trong việc kiểm soát diện tích, giải pháp kỹ thuật cho cây càphê. Khi năng suất và sản lượng tăng mạnh, Việt Nam trở thành quốc gia đứng thứ nhì về sản lượng, sau Brazil, nhưng dẫn đầu thế giới về năng suất 2,3 tấn nhân/ha trong khi chỉ số trung bình của thế giới là 0,7 tấn nhân/ha. Hệ luỵ là thiên nhiên bị tàn phá, giá trị càphê Việt Nam trên thị trường quốc tế sụt giảm, gần như đứng chót bảng.
Vẫn lam lũ như xưa
Trước năm 2000, không thể phủ nhận vai trò của cây càphê trong việc đổi đời số phận nông dân trồng càphê. Nhưng sau này, người trồng càphê trở về với thân phận lam lũ của mình. TS Báu chia sẻ: “Cây càphê là cây công nghiệp có giá trị cao nhưng người trồng càphê, từ Brazil, Indonesia cho đến Việt Nam đều nghèo như nhau. Chỉ có tham gia vào thương mại hoặc chuỗi giá trị mới có cơ hội giàu”. Cũng cần nhắc lại, những năm 1998 – 2002, nhiều thành phần kinh doanh càphê đã thua lỗ nặng vì thiếu thông tin.
Một trong những nguyên nhân làm cuộc sống của nông dân trồng càphê chưa “mở mày mở mặt” chính là diện tích canh tác mỗi hộ quá ít. Ông Nguyễn Văn Sinh, phó giám đốc sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn Dăk Lăk đã tiết lộ: “160.000ha càphê của Dăk Lăk là tài sản của 200.000 hộ nông dân. Bình quân, mỗi hộ chỉ có 0,8ha”. Ông Sinh thẳng thắn: “Với diện tích ít ỏi như vậy, 69% hộ nông dân trồng càphê ở Dăk Lăk vẫn nghèo, vẫn lam lũ”. Nhiều hộ trồng càphê xác nhận, để sống được họ phải làm theo nhiều nghề khác, trồng thêm nhiều loại cây khác, như: tiêu, bơ (ăn trái), sầu riêng... để kiếm thêm tiền chi tiêu từng ngày. Ông Hoàng Phước Bính (Chư Sê, Gia Lai) đã nhiều năm gắn bó với cây càphê cho rằng, để một hộ (bốn người) sống được với cây càphê, họ phải có ít nhất là 2ha đất. Theo cách tính của ông Bính, 1ha càphê cho 4 tấn nhân (năng suất cao), giá hiện nay là 37.500 đồng/kg, sau khi trừ chi phí (80 – 100 triệu đồng), còn lãi 40 triệu đồng. “Trên diện tích đó, 1,5ha trồng càphê, 5 sào còn lại trồng tiêu hoặc những cây ngắn ngày khác thì cuộc sống mới thoát nghèo. Giá cả và năng suất càphê vài năm trở lại đây đã ổn định nhưng nếu ít đất thì mãi mãi sẽ khổ”, ông Bính nói.
Trên những vùng càphê dọc theo Quốc lộ 14, từ Bình Phước qua Gia Lai, không ít hộ dân đã trở thành những kẻ làm thuê “chuyên nghiệp” trên chính mảnh đất của mình! Vì diện tích trồng càphê ít, vốn ít đã đẩy cuộc sống của họ vốn đã khó giờ càng khó hơn. Giải pháp cuối cùng là bán đất, chấp nhận làm thuê cho hàng xóm hoặc chọn con đường tha hương.
Minh Phúc
sgtt
|
